Những di tích văn hóa vật chất của thời kì Cổ vương quốc có thể giúp chúng ta hiểu một cách khái quát quá trình hình thành xã hội có giai cấp và nhà nước ở Ai Cập vào đầu thiên kỉ IV TCN. Lúc này, cư dân ở lưu vực sông Nin đã sống theo từng công xã nhỏ: cùng với nghề chăn nuôi, sân bắn và đánh cá, ngành nông nghiệp ngày càng chiếm địa vị quan trọng. Tuy nhiên, trình độ canh tác còn rất lạc hậu. Công cụ chủ yếu là những chiếc cuốc bằng đá. Đến cuối thời kì này, người Ai Cập mới biết đến đồng và chì, còn vàng và bạc thì đã được họ sử dụng làm đồ trang sức từ khá sớm.
Nhưng nhờ điều kiện thiên nhiên thuận lợi ở lưu vực sông Nin, nên mặc dù trình độ sản xuất còn lạc hậu, ngành nông nghiệp đã phát triển nhanh chóng, tạo ra sản phẩm thừa thường xuyên trong xã hội. Mặt khác, việc trị thủy sông Nin cũng đòi hỏi các công xã phải liên kết với nhau. Các liên minh công xã như thế ở Ai Cập gọi là các “Nôm“. Mỗi Nôm có một nômmaccơ đứng đầu.
Do yêu cầu thống nhất quản lí công tác thủy lợi trên phạm vi ngày càng rộng lớn, do những cuộc tranh chấp đất đai và thôn tính lẫn nhau, dần dần, vào giữa Thiên niên kỉ IV TCN:
- Các Nôm miền Bắc được thống nhất lại thành Vương quốc Hạ Ai Cập với trung lâm ở Bokđốt (Đamanhur),
- Các Nôm miền Nam được thống nhất thành Vương quốc Thượng Ai Cập với trung tâm ở Nebut (Ombos).
Có Iẽ trong một thời gian dài, hai vương quốc này đã luôn luôn gây hấn với nhau. Người ta đã tìm thấy một phiến đá miêu tả vua Narmer đang chỉ tay Iên đầu kẻ thù và bên cạnh đó là dòng chữ: “Vua đã bắt từ đất nước ‘Hồ Garpuna’ 6 nghìn tù binh”.
Cuối cùng, bằng con đường chiến tranh thôn tính, Mina đã thống nhất Thượng và Hạ Ai Cập thành Vương quốc Ai Cập thống nhất. Mina, các sử gia Hy Lạp thường gọi là Menes, xuất thân từ vùng Tina thuộc miền Nam Ai Cập. Hêrôđốt nói rằng Mina có công xây dựng kinh đô Memphít, có tường thành bao quanh mà ông gọi là “bức tường trắng”: trong thành Mina còn xây đền thờ thần địa phương.
Trong một khu hâm mộ ở gần “Bức tường trắng”, nhà khảo cổ học V.B. Emêri đã tìm thấy 5 cái giỏ đan trong đó có chứa tới 86 con dao, 35 dao nhỏ, 47 lưỡi cuốc, 262 mũi kim và 75 mảnh đồng. Một tài liệu cổ cũng cho biết dưới thời Pharaông Haxêhêmui (thuộc Vương triều II) người ta đúc tượng vua “Haxêhêmui cao lớn” bằng đồng.
Trong các mộ táng ở vùng Nêgađa có nhiều đồ trang sức bằng vàng khác tên Mina. Rất có thể đây chính là khu hâm mộ của Mina. Điều chắc chắn là Mina được coi là người đầu tiên có công thống nhất Thượng và Hạ Ai Cập thành một quốc gia Ai Cập thống nhất và là người đặt nền móng xây dựng thành Memphít.
Các văn tự tượng hình thời kì Cổ vương quốc, bảng phổ hệ các vương triều của Manêtôn, sau đó là các tác giả Hy Lạp cổ đại có nhắc tới tên một số Pharaông thuộc hai vương triều đầu tiên trong lịch sử Ai Cập. Sự tồn tại của hai vương triều này càng được khẳng định qua các tài liệu khảo cổ học.
Ở vùng Nêgađa và Abiđôxa thuộc miền Nam Ai Cập và ở Xackara thuộc miền Bắc, người ta đã tìm thấy những khu mộ táng rộng lớn của các Pharaông với một khối lượng lớn các hiện vật và các tài liệu văn tự cổ, trong đó có nhắc tới lên các ông vua đầu tiên này.
Manêtôn cũng có nói tới một số đời vua kế nghiệp sau Mina, nhưng hết sức khái lược và nhiều khi thiên về những cá tính hơn là các hoạt động chính trị.
Người đầu tiên trong số các ông vua kế nghiệp Mina là Atôtis – con trai Mina, rất say mê trong nghệ thuật chữa bệnh và thậm chí còn viết cả một cuốn sách về giải phẫu.
Ông vua đầu tiên của Vương triều II là Bocto: trong thời ông trị vì, người ta đã tiến hành mở mang vùng đất ở Bubaxtit.
Cũng theo Manêtôn các Pharaông thuộc Vương triều I trị vì trong hơn 250 năm, còn Vương triều II thì tồn tại trong gần 300 năm. Như thế thời Tảo kì vương quốc phải kéo dài từ khoảng năm 3200 đến 2650 năm TCN. Điều này thể hiện sự mâu thuẫn trong những thông tin mà Manêtôn cung cấp, bởi lẽ Vương triều III – mở đầu thời Cổ vương quốc đã được thiết lập từ năm 2778 TCN.
Sau Menes, các vua thuộc hai Vương triều I và II đã nhiều lần gây chiến với các bộ lạc ở phía đông Ai Cập, sống ở miền Xinai, đánh chiếm vùng mỏ đồng ở đó và lấy rất nhiều đồng đem về Ai Cập.
Tuy còn nhiều nét sơ khai, nhà nước Ai cập cổ đại đã được hình thành và đã mang nhiều đặc điểm của một nhà nước chuyên chế phương Đông. Nó là một trong những dấu hiệu chứng tỏ cư dân Ai Cập cổ đại đã bước vào thời đại xã hội có giai cấp, thời đại văn minh.
Lịch sử thế giới cổ đại – NXB Giáo dục,
